Smalspoor is een weinig bekende vorm van vervoer die nuttig is bij het vervoer van grote hoeveelheden zand en klei op een slappe bodem, in sterk geaccidenteerd terrein en bij de hedendaagse tunnelbouw.

Zo'n 100 jaar geleden waren er in Rijssen nog zo'n 15 steenfabrieken, waarvan het aantal in de jaren '60 van de vorige eeuw tot 4 was geslonken.  Vanaf het begin van de twintigste eeuw tot 1964 hadden deze 4 steenfabrieken in Rijssen een smalspoor in bedrijf, om klei van de groeve naar de fabriek te vervoeren. Tussen Rijssen en Markelo was een smalspoornet ontstaan van zo'n 12km lengte.

Historie van het Leemtransport tussen Rijssen en Markelo

Sinds eeuwen worden er in en rond Rijssen stenen gebakken van de leem die hier in de ijstijden is gekomen. Allereerst werd de leem (of keileem, omdat er zoveel zwerfkeien in worden gevonden) bij de vindplaatsen tot stenen en dakpannen gebakken. Later ging men de leem over steeds grotere afstanden vervoeren naar de steeds groter wordende steenfabrieken. Als brandstof voor de veldovens werd turf en hout gebruikt. Dat was in de omgeving ruim voorhanden.

In de eerste jaren kon men zich nog redden met paard en wagen. Maar vanaf 1907 ging het transport tussen Markelo en Rijssen per spoor. Eerst nog voorzichtig: men kocht rails voor de helft van het traject, toen ongeveer 4 km. In het leemwinseizoen, van april tot oktober, lagen de rails van de Hoch tot de stortplaats. Deze stortplaats is nu nog te herkennen in het landschap (zie kaart). In de echte campagnetijd, van oktober tot april, werden de rails van de stortplaats tot de fabriek gelegd. Het waren lichte rails, dus eenvoudig te verplaatsen.

In Rijssen waren er aan het einde van de 19e eeuw ongeveer 25 dakpannen- en steenfabriekjes. Er ontstond in totaal een H-vormig smalspoornet van zo’n 12 km, met op enkele gedeelten dubbelspoor om passeren mogelijk te maken. De dienstregeling was eenvoudig. Volle treinen hadden voorrang op lege treinen. Als ze elkaar tegenkwamen op het enkelsporige traject, reed de lege trein achteruit tot een wisselplaats.